Baština na Đetinji kao izazov karakterologije novijeg erskog duha

Da li je odugovlačenje procedura zaštite i nebriga za sudbinu spomeničkog nasleđa odraz etnopsihologije društva, kolektivnog karaktera o kome je u savremenom svetu političke korektnosti danas taboo govoriti? Do sada nije proučena veza između karakterologije društva i zaštite kulturnih dobara. Postoje indicije da ovaj odnos ipak postoji i funkcioniše neposredno.

Aleksa Ciganović *

O nekim formalnim činjenicama

Reka Đetinja u gradskom području svog toka povezuje dve istinske vrednosti arhitektonskog spomeničkog nasleđa. Jedna je srednjevekovna Užička tvrđava, čiji se tragovi izgradnje mogu pratiti od uspostavljanja ranog fortifikacionog sistema vizantijskog drinskog limesa prema nestabilnom području nadirućih slovenskih plemena do kasnonemanjićkog i otomanskog perioda kada je dobila celovito arhitektonsko obličje pre svega izgradnjom specifične vodene kule, a druga je hidrocentrala Pod gradom, podignuta 1900. godine nastojanjima užičkog trgovca i gradu odanog posvećenika Mališe Atanackovića, kao prvog pogona za dobijanje električne energije u Evropi za javno gradsko osvetljenje i snabdevanje njegove obližnje akcionarske Tkačnice.

Prva sistematska istraživanja i radovi obnove tvrđavskog kompeksa sprovedeni su najpre 1985. godine da bi potom bili nastavljeni u jesen 2017. godine kroz dve faze – prve koja je obuhvatala nadgradnju zidova prostorija srednjeg podgrađa sa ciljem snažnije prezentnosti građevinskih ostataka i druge faze koja je otpočela u jesen 2019. godine, koja je obuhvatala izgradnju i ukrovljavanje citadele. Radovi sanacije vrednih generatora nemačke proizvodnje u hidrocentrali sprovodilo je danas nepostojeće užičko preduzeće 24. septembar najpre 1975. a potom 1985. godine primenom posebnog američkog namotaja za remont turbina (kao i u slučaju remonta koje sprovelo isto preduzeće na tek par godina mlađim hidrocentralama u Gamzigradskoj banji kod Zaječara i Teokarovićevoj centrali na Vlasini kod Leskovca). 

Postupak stavljanja pod zaštitu prostora vodotoka Đetinje kao prirodnog dobra pokrenut je kod Ministarstva zaštite životne sredine 19. januara 2018. godine, obaveštavanjem javnosti o pokretanju procedure zaštite prirodnog područja III kategorije, sa kategorizacijom Klisure Đetinja kao predela izuzetnih odlika u obuhvatu od 853,13 ha i strukturom vlasništva od oko 30 % u državnoj svojini i oko 70 % u privatnoj svojini.[2] (Slika 1) Međutim, niti su već kategorisana i neodvojiva kulturna dobra u obuhvatu budućeg prirodnog dobra našla svoje mesto, niti je postupak utvrđivanja prirodnog dobra do danas sproveden.

Ka izazovima karakterologije novijeg erskog duha

Antropološka kontekstualizacija i vrednovanje kulturnih dobara dovršava se u prethodnim postupcima istraživanja koja konačno dovode do utvrđivanja kulturnih dobara, ali su u teoriji zaštite spomeničkog nasleđa sasvim nepostojeća istraživanja koja bi objasnila kasnija, post festum problemska mesta u duhu karakterologije etnopolitičke (ne)motivisanosti i kulturne anomije prema utvrđenom spomeničkom nasleđu. Logički, pripisati nekome identitet nasleđem ne predstavlja nužno njegovu sposobnost, pripadnost ili predispoziciju za to nasleđe. Tek retki istraživači govore o utisku da čim se birokratski sprovede takvo pripisivanje identiteta, pojam nasleđa je već postao politički pa time i nečist i kompromitovan. Poznata je i pojava da preterano očitovanje snažnog heritološkog identiteta može dovesti do minimiziranja pa čak i poricanja vlastitog pojedinačnog identiteta, kao što je poznato i da sa prekomernim jačanjem heritološkog identiteta, klasni[3] pertinentni identiteti pojedinaca bivaju svedeni na jedan jedini čime biva dokinut celoviti identitet ili kada se pertinentnim smatra samo jedan izabrani klasni identitet osobe. [4]

Formalizovan spomenički identitet ili neformalne idealizacije razvijene medijski plasiranim stereotipima, individualnim i ekonomskim preferencama ne smeju progutati ili parazitirati na ostalim klasnim identitetima čija je nesvodiva akumulacija sam temelj samosvojnog identiteta. Teorija zaštite spomeničkog nasleđa, na žalost, nije uobličila vezu sa onim saznajnim poljima koja objašnjavaju kulturnu karakterologiju onih kojima je istorijsko nasleđe prepušteno i od kojih egzistencijalno zavisi. U zaštiti baštine nije se našlo teorijskog mesta za Jovana Cvijića, Vladimira Dvornikovića, nemačkog slaviste, folkloriste i psihoantropologa Gerharda Gezermana ili Petra Džadžića. Prema etnologu Draganu Tošiću, dinarizam druge polovine dvadesetog veka, kako ga naziva u svojim čestim intervjuima, odlikovala je lažna neposrednost, težnja ka nivelaciji odnosno uspostavljanju dvosmerne komunikacije (koja je u osnovi lažna i nespontana); isključivost u zastupanju sopstvenog mišljenja; netrpeljivost prema oponentu; osvetoljubivost pri povređenom a veoma izraženom narcizmu; tendencija ka zauzimanju radikalnih političkih pozicija, niska sposobnost korigovanja sopstvenih stavova i konačno, ultimativno zahtevanje prava. Tošić naglašava da “dinarstvo unosi jedan poseban psihološko-politički element – euforičan, agresivan, gotovo genetski nedemokratski, koji stalno stvara svoje neprijatelje, povećava broj svojih žrtava, stvara atmosferu osvetoljubivosti…” [5] . Možda se upravo Tošićevim zapažanjima može, ne samo sa ideoloških i društveno-teorijskih pozicija, objasniti tokovi posleratnog razvoja Užica.

No, savremena nezainteresovanost društvene celine Užica za birokratsku sudbinu njegovih prominentnih spomeničkih retkosti, istina, nagoveštava i dalje prisutnost dinarske introvertnosti (erskog duha) i uzdržanosti, ali dok novokomponovana Đetinja tiho šumi, njeno metafizičko metabolisanje se odvija u amalgamu svega onoga što ne predstavlja erski dinaroidski tip – u izvesnoj usporenosti, manje izraženoj narcisoidnosti, melanholičnosti i flegmatičnim crtama njenih društvenih sopstvenika. U kontektu Džadžićeve tipologije, ova setna pesma otkriva prisutnost romantičarskog ali i nazdravičarskog toka svesti koja bi bila suprotna karakterološkoj pozadini erskog tipa. U istom ključu, očigledno prepuštanje apstraktnom pravu institucija da manipulišu postupanjima i raspolaganjem kulturnim i prirodnim dobrima, iznenadno otkrivaju horizonte benevolentnog, servilnog i potištenog karaktera erskog tipa koji se dovršava u lakom doživljavanju poraza koji se kanališe kroz kompromis sa čestitom državom i državom društvene pravde. Postavlja se pitanje da li dinarstvo još uvek dominira lokalnim etnopolitičkim i psihoantropološkim životom erskog sveta, i u vezi toga, da li sudbina spomeničkog nasleđa i tokovi tradicije odgovaraju i savremeno nastaloj sudbini cvijićevskih i dvornikovićevskih arhetipova? Postaje li to Užičanin ili Užičanka svojom nebrigom i nečinjenjem prema zaštiti sopstvenog kulturnog i prirodnog nasleđa, onaj mnogi Jugosloven, koji je ako ne i formalno a ono bar u duši izdajnik i potmuli neprijatelj svoje sredine, kako se daleke 1939. godine zapitao Vladimir Dvorniković?

[1]  Užički grad i stara hidrocentrala na Đetinji su istovremeno utvrđeni za nepokretna kulturna dobra od velikog značaja za Republiku Srbiju (Službeni glasnik SRS, br. 14/1979).

[2]    Uredbom o ekološkoj mreži (Službeni glasnik RS, br. 102/2010) područje gornjeg toka reke Đetinje predstavlja ekološki značajno područje na prostoru Republike Srbije, pod brojem 60 – Klisura Đetinje.

[3]    Reč klasa se ovde upotrebljava isključivo u njenom logičko-matematičkom značenju skupa/celine a ne u značenju društvene ili kulturne klase

[4] Potresan je primer Jevreja, koji su pod nacistima postupno izgubili sve svoje pertinentne istorijske klasne i panevropske identitete i kada su svedeni na onaj trenutno jevrejski identitet čime se gubio čak i sopstveni lični identitet.

Primer gubitka pertinentnosti bi se mogao pronaći i u primerima lokalne isključivosti. Redukcionizam kulturnih determinanti savremenog Užica podrazumevao bi da se na račun arhitektonske vernakularnosti (određene zapadnohercegovačkom osećanskom tradicijom) potiskuje arhitektonska kultura internacionalnog modernizma druge polovine XX veka, ili na primer, kada bi se na račun gastroheritoške asocijacije (lokalni specijaliteti takozvane etno ishrane) potisnula uloga prehrambene industrije razvijane u periodu socijalističkog samoupravljanja.

#baština, #đetinja, #erskiduh

Pregleda do sada

Hvala što pratite naš portal.

Kliknite na znak plus

Podelite vest na društvenim mrežama.